Աստվածածինը քնած Մանկան հետ

«Աստվածածինը քնած Մանկան հետ» պատկերները քրիստոնեական արվեստում հայտնի են նաև «Չննջող ակն» անվանումով, քանի որ քնած Մանկան կերպարում մարմնավորվում է մշտարթուն և ամենատես Աստված: Պատկերագրությունը հիմնվում է Աստվածաշնչի, ինչպես նաև Աստվածամոր փառաբանական երգերի վրա: Դավթի սաղմոսներում կարդում ենք. «Թող քո ոտքը չսասանվի, և քո Պահապանը թող չննջի, ինչպես չի ննջում և քուն չի մտնում Պահապանն Իսրայելի» (Սաղմոս 120:3-4):

«Աստվածածինը քնած Մանկան հետ» պատկերագրական տարբերակներում ձեռքերը կրծքի վրա բռնած աղոթող Աստվածածնի դիմաց փակ աչքերով պառկած է Մանուկ Հիսուս: Պատկերագրական այս տարբերակը ձևավորվել է 13-14-րդ դարերի իտալական արվեստում: Այս տեսարանը պատկերող հնագույն նմուշներից են Հռոմի Ս. Մարկոս տաճարի և Պաբլո Վենեցիացուն վերագրվող գործերը:

Հայ նկարիչների մոտ այս պատկերի թեմատիկային հանդիպում ենք 17-18-րդ դարերում: Հայտնի են այս շրջանի անհայտ հայ հեղինակների երեք սրբապատկերներ: Նրանք օգտվել են վաղ Վերածննդի վենետիկյան դպրոցի նշանավոր վարպետ Ջիովաննի Բելլինիի Նյու Յորքի Մետրոպոլիտեն թանգարանում գտնվող ստեղծագործության ընդօրինակությունից: Բելլինին աղոթող Աստվածամորը պատկերել է դեպի հեռուն ձգվող բնանկարի խորքի վրա, որը երևում է կամարաձև վերնամասով բացվածքից: Նրա առջև՝ մեջքի վրա պառկած, պատկերված է քնած մերկ Հիսուսը: Հայկական սրբապատկերներում նախօրինակի հորինվածքը որոշ փոփոխության է ենթարկվել՝ հարմարեցնելով Աստվածածնի պատկերագրության ազգային ավանդույթին: Ըստ այդմ՝ Աստվածածինը պատկերված է չեզոք դարչնաշագանակագույն խորքի վրա, ոսկեգույն, ճաճանչավոր լուսապսակով, ինչը բացակայում է նախօրինակում (Հիսուս առանց լուսապսակի է): Աստվածամայրը կարմիր շապիկով և կապույտ թիկնոցով է, նրա գլխաշորի և ուսերի վրա կուսությունը չխախտող ծնունդը խորհրդանշող մեկական աստղ է պատկերված: Բոլոր երեք գործերում Հիսուս պառկած է կողքի վրա, գլխի տակ կա՛մ գունագեղ նախշերով բարձ է (ՀԱՊ, Գ-4195), կա՛մ բարձի վրա հանգչող ձեռքին՝ կարմիր խնձոր (Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, թիվ 28): Դրախտը խորհրդանշող այս մանրամասներին ավելանում է սպիտակ սավանի վրայից գցված կարմիր կտորը, որով մինչև գոտկատեղ ծածկված է Մանկան մերկ մարմինը (ՀԱՊ, ինվ. Գ-4195): Սրբապատկերներից մեկում (ՀԱՊ, Գ-1594) Աստվածամոր գլխավերևում պատկերված են աստղալից երկնքում թևածող չորս հրեշտակներ: Աստվածամայրը պատկերված է ձեռքերը կրծքին աղոթողի դիրքով Մանկան քունը հսկող կերպարով:

«Չննջող ակն» պատկերների շարքում ակնառու են այն պատկերները, որտեղ Մանուկ Հիսուս նիրհում է մոր գրկին նստած: Պատկերագրական այս տարբերակն է կրում Սանահինի վանքից 1934թ-ին տեղափոխված և Պետական թանգարանում պահվող 18-րդ դարի անհայտ հայ հեղինակի գործը (ՀԱՊ, Գ-1166): Այս տեսարանում Մանուկ Հիսուս պատկերված է մուգ շագանակագույն խորքի վրա գոտկատեղից ներքևի հատվածով, երեք քառորդ ձախ թեքված Աստվածածնի գրկում: Մանկան գլուխը հենված է մոր կրծքին, և փոքրիկ, մերկ ֆիգուրը տեղադրված է սպիտակ սավանի վրա, որի մի ծայրից մայրն զգուշությամբ բռնած վերև է բարձրացնում, ասես Հիսուսին ծածկելու համար: Նա ձախ ձեռքով պահում է Մանկան գոտկատեղից, որին հպվում է Հիսուսի ներքև կախված ձեռքը:

Պատկերագրական այս տարբերակն է ներկայացնում Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում պահպանվող սրբապատկերներից մեկը (18-19-րդ դդ.): Անհայտ նկարիչը Մանուկ Հիսուսին պատկերել է մոր գոգին թեքությամբ նստած, մերկ մարմնով, բարձր բռնած գլուխը հենված ուսին, խաղաղ դեմքով ու փակ աչքերով, ձեռքը դրված ազդրին, ոտքը ոտքին գցված: Աստվածամայրը աջով գրկել է Մանկանը, իսկ կրծքի վրա բռնած ձախ ձեռքին կարմիր կազմով Ավետարան է: Տպավորությունն այնպիսին է, կարծես նա նոր է ընդհատել կարդալը և ուշադրությամբ նայում է անվրդով քնած որդուն: Աստվածածինը պատկերված է շղարշե գլխաշորով, ոսկեգույն երանագավորում ունեցող, մուգ կանաչ թիկնոցով, որը հանդիսավոր վեհություն է հաղորդում պատկերին:

Ուշ շրջանի արվեստում այս թեմայի պատկերագրական տարբերակներից մեկում պատանի Քրիստոս պառկած է կարմիր մահճի վրա և Նրա քունը հսկում են աղոթող Աստվածածինն ու մի հրեշտակ՝ Գողգոթայի խաչը ձեռքին: Պատկերի խորքը զբաղեցնում են դրախտը խորհրդանշող բուսականությունն ու թռչունները: Քրիստոնեական արվեստում Աստվածածինը քնած Մանկան հետ տեսարանը պատկերող տիպիկ օրինակներից է նովգորոդյան դպրոցի «Չննջող ակն» սրբապատկերը (16-րդ դար, Մոսկվա, Տրետյակովյան պատկերասրահ, ինվ. № 12871):

Պատկերագրական այս հորինվածքին է անդրադարձել Հովհաննես Մրքուզը, որի նկարը գտնվում է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի Հովսեփ Արիմաթիացի եկեղեցու (17-րդ դ.) բեմի աջակողմյան պատի վրա: Հեղինակը պատկերի կանոնիկ կոմպոզիցիան հետևյալ փոփոխությունների է ենթարկել. Քրիստոս պառկած է ոչ թե մահճի, այլ թեքությամբ դրված մեծ ու լայն խաչի վրա, որի շուրջը մատնության ու չարչարանքի, նաև կենցաղային իրեր ու առարկաներ են: Տեսարանում ավելացվել են նաև Հայր Աստծո և ծնկաչոք հոգևորականի պատկերները: Հովհաննես Մրքուզի բերած նորություններից մեկն այն է, որ նա հրեշտակի փոխարեն պատկերել է ծնկաչոք, աղոթող սևազգեստ հոգևորական, գլխավերևում՝ Քրիստոսի դաստառակը: Վերածննդի վարպետների օրինակին հետևելով՝ ենթադրվում է, որ նկարիչը պատկերել է իր ինքնանկարը, քանի որ Հովհաննես Մրքուզը հոգևորական է եղել: Սա հայկական սրբանկարչության մեջ նկատվող նոր միտումների դրսևորում է: Պատկերի վերնամասում Հայր Աստվածն է՝ ամպի շղթայով առանձնացված երկնքի հատվածում օրհնություն տալիս:

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը