Գրքեր

Հայ եկեղեցին պատկերահարգ եկեղեցի է և ոչ պատկերապաշտ

Դեռևս քրիստոնեության ծագման արշալույսին հավատացյալները սովորություն դարձրին եկեղեցու պատերը զարդարել Տիրոջ, Աստվածամոր և սրբերի պատկերներով, որպեսզի ներշնչվեն և օրինակ վերցնեն նրանց կյանքից ու հավատքից: Առաջին երեք դարերում Քրիստոսի հետևորդներն իրենց գաղափարներն արտահայտում էին զանազան խորհրդանկարներով, օրինակ՝ նավի, աղավնու, ձկան և այլն: Դա պայմանավորված էր եկեղեցու հալածական վիճակով: Հալածիչներից իրենց ինքնությունը քողարկելու համար համայնքի անդամները միմյանց և օտարների հետ հաղորդակցվում էին պայմանանշանների, խորհրդապատկերների միջոցով: Միայն առաջին երեք դարերի վերջում քրիստոնեական նկարչությունը խորհրդանկարներից անցավ պատկերագրության: Սակայն քրիստոնեական եկեղեցիներում հեշտությամբ չընդունվեց պատկերագրությունը: Քանի որ քրիստոնյաները հավատում էին տիեզերքի ստեղծիչ աներևույթ, անտեսանելի Աստծուն, հետևաբար նրանց համար ընդունելի չէր Աստծու նյութական պատկերը: Սակայն պատկերագրության նպատակն աներևույթ Աստծուն նյութականացնելը չէր, այլ քրիստոնյաներին հիշեցնելը Հիսուս Քրիստոսի երկրային կյանքը՝ Նրա մարմնացումը, խաչելությունը, հարությունը և համբարձումը:

Քրիստոնեական եկեղեցին սրբապատկերը չի նույնացնում ո՛չ աստվածության և ո՛չ պատկերված անձի հետ: Ըստ քրիստոնեական գաղափարախոսության՝ սրբապատկերն աստվածության որևէ մաս չի պարունակում (ինչպես կարծում էր նորպլատոնական Յամբլիխոսը), այլ նյութ է, որը հնարավորություն է տալիս «օրինակ» վերցնելու «նախատիպից» (Հիսուսից, Աստվածամորից կամ պատկերված որևէ սրբից) կամ հաղորդակցվելու նրա հետ:

Ժամանակի ընթացքում ձևավորվեց սրբապատկերների դեմ «պատերազմ», որը սկսվեց 8-րդ դարում Լեո III-ի կայսրության օրոք, և միայն մեկ դար հետո այն խաղաղվեց: Այնուհետև այդ պայքարը թեժացավ բողոքականների սկզբնավորման հետ միասին և շարունակվում է նրանց միջավայրում առ այսօր: Բողոքականներն առարկում են թե՛ Ուղղափառ եկեղեցում կիրառվող սրբապատկերների և թե՛ Կաթոլիկ եկեղեցում կիրառվող արձանիկների դեմ՝ պատկերագրության մեջ տեսնելով կռապաշտության հիմք և «Տասնաբանյա» պատվիրաններից երկրորդի խախտում. «Վերևում՝ երկնքում, ներքևում՝ երկրի վրա, և երկրի խորքի ջրերի մեջ եղած որևէ բանի նմանությամբ քեզ կուռքեր չպիտի կերտես: Չպիտի երկրպագես ու չպիտի պաշտես դրանց…» (Ելք 20:4-5): Ցավալի է, որ երբեմն որոշ մարդիկ, բողոքական հարանվանության անդամ չլինելով, չիմացության և ոչ շրջահայաց լինելու արդյունքում սրբապատկերը դիտում են որպես կռապաշտություն: Առարկությունների հետ կապված ուսումնասիրությունները մեզ տանում են դեպի Հին Կտակարան:  Ինչո՞ւ էր Աստված Իր ժողովրդին արգելում պատկերներ և արձանիկներ օգտագործել: Դրա պատասխանը հստակ երևում է Նրա իսկ խոսքից՝ չպիտի երկրպագես ու չպիտի պաշտես դրանց, այսինքն՝ պատկերներին և արձաններին չպաշտելու և չերկրպագելու դեպքում պատվիրանախախտություն տեղի չի ունենում: Հայտնի է, որ այս պատվիրանը տալու ժամանակաշրջանում հեթանոսությունն էր գերակայում, և մեծ վտանգ կար, որ հավատացյալները հեթանոսության կտրվեին: Բացի այդ պատկերներ և արձանիկներ կերտելն արգելող Աստված Ինքը հրամայեց Մովսեսին պղնձե օձ պատրաստել (Թվեր 21:8): Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս Իր ուսուցումների մեջ դա Իր խաչելության նախօրինակը համարեց. «Եվ ինչպես Մովսեսն անապատում բարձրացրեց պղնձե օձը, նույնպես էլ Մարդու Որդին պետք է բարձրանա, որպեսզի նա, ով հավատում է Նրան, հավիտենական կյանք ունենա» (Հովհաննես 3:14-15):

Աստված Մովսես մարգարեին պատվիրեց նաև Ուխտի տապանակ պատրաստել՝ վրան տեղադրելով երկու ոսկե քերովբեների, որոնց մեջտեղից Տերը պիտի խոսեր նրա հետ  Իսրայելի որդիների վերաբերյալ (Ելք 25:18-22): Այս երկու քերովբեների պատրաստումը չէր հակասում երկնքում եղածների նմանությամբ որևիցե կուռք չպատրաստելու պատվիրանին, քանի որ նպատակն այդ երկու քերովբեներին երկրպագելը չէր: Հեսուն և ժողովուրդը, երեսնիվայր Աստծու տապանակի առջև ընկնելով, մեղք չգործեցին, որովհետև նրանք տապանակը չէ, որ երկրպագեցին, այլ Աստծուն, Ով իջնում և խոսում էր քերովբեների մեջտեղից: Նմանապես Դավիթը մեղք չգործեց, երբ Ուխտի տապանակի վերադարձի կապակցությամբ թռչկոտեց և պարեց տապանակի առջև (Բ Թագավորություններ 6:12-15):

Սբ. Գրքում կարդում ենք, որ Սողոմոն արքան տաճարի տան բոլոր պատերի վրա ներսից և դրսից շուրջանակի քանդակեց, փորագրեց քերովբեներ, արմավենիներ ու բարձրաքանդակներ (Գ Թագավորություններ 6:29): Եվ Տիրոջ տունը ձևավորեց տարբեր պատկերներով և փորագրություններով, իսկ ժողովուրդը շարունակում էր Աստծուն երկրպագել, այլ ոչ՝ պատկերներին և փորագրություններին:

Հին Կտակարանում չէին պատկերում Բարձրյալին, քանի որ. «Աստծուն ոչ ոք երբեք չի տեսել» (Հովհաննես 1:18): Բայց Նոր Կտակարանում. «Անհերքելիորեն մեծ է աստվածապաշտության խորհուրդը, որովհետև Աստված երևաց մարմնով» (Ա Տիմոթեոս 3:16): Անմարմինը մարմնացավ և Անտեսանելին տեսանելի դարձավ: Եվ արդեն Ինքն էր Իր առաքյալներին ասում. «Ասում եմ ձեզ, որ շատ մարգարեներ և արդարներ փափագեցին տեսնել ձեր տեսածները, բայց չտեսան, և ցանկացան լսել ձեր լսածները, բայց չլսեցին» (Մատթեոս 13:17): Փրկչի խոսքերը նշանակում են, որ առաքյալները, ի տարբերության մարգարեների, անմիջականորեն տեսան մարմնացած Աստծուն, Ով Հին Կտակարանում անտեսանելի էր. «Ով Ինձ տեսավ, տեսած եղավ Հորը» (Հովհաննես 14:9),- ասել է Քրիստոս: Սրանում է էական տարբերությունն Ավետարանի՝ ի համեմատություն Հին Կտակարանի: Այնտեղ չէին տեսնում ոչ մի կերպարի, իսկ այստեղ Աստված մարմնացավ, հետևաբար և պատկերելի դարձավ:

Իսկ Հայ Առաքելական Սբ. եկեղեցու պատմությանն անդրադառնալով՝ տեսնում ենք, որ Հայ եկեղեցին ի սկզբանե ընդունել է պատկերներ: Մեր եկեղեցին պատկերահարգ է և ոչ պատկերապաշտ, սրբապատկերների հանդեպ ունի առանձնահատուկ հարգանք: Եվ քանի որ դրանց երկրպագելու կամ ծառայություն մատուցելու նպատակ չի հետապնդում, ուստի և պատվիրանի խախտման մասին էլ խոսք լինել չի կարող:

Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս Իր կերպարանքն անձեռակերտ նկարեց թաշկինակի վրա և ուղարկեց Եդեսիայի Աբգար թագավորին բորոտությունից բուժվելու համար: Այս մասին են վկայում Մովսես Խորենացի, Թովմա Արծրունի, Ուխտանես եպիսկոպոս, Ասողիկ, Մխիթար Այրիվանեցի, Վարդան Արևելցի պատմիչները: Ղուկաս ավետարանիչը, նկարչական արվեստին գիտակ լինելով, առաջին անգամ ինքն է նկարել Աստվածամորը Մանկան հետ միասին: Տերտուղիանոսը հիշում է եկեղեցական սկիհների վրա Փրկչի պատկերը՝ բարի հովվի կերպարանքով: Երբ սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալը գալիս է Երուսաղեմ, Տիրամայրն արդեն վերափոխվել էր: Առաքյալները նրան՝ որպես մխիթարություն, տալիս են Տիրամոր պատկերը փայտի վրա նկարված, որը հետագայում սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալը բերում է Հայաստան:

6-7-րդ դդ. պատկերամարտությունն իր տարածումն է գտել նաև Հայաստանում: Պատկերամարտներ էին թոնդրակյան և պավլիկյան աղանդավորական շարժումները: Պատկերամարտների դեմ պայքարել են Վրթանես Քերթողը,  Հովհաննես Գ Օձնեցին, Հովհան Մայրավանեցին և ուրիշներ: Հայ եկեղեցին, մասնակցելով պատկերամարտների և պատկերապաշտների միջև պայքարին, խրախուսել է պատկերահարգությունը՝ խուսափելով նրա ծայրահեղ դրսևորումներից: Հայ եկեղեցու հայրերն ու վարդապետները մեղք են համարել սրբապատկերների ոտնահարումը, հակաճառել պատկերամարտության հայ և օտար գաղափարախոսներին, հարգալից վերաբերմունքի կոչ արել պատկերների հանդեպ՝ միաժամանակ խորհուրդ տալով չընկնել կռապաշտության գիրկը և հեթանոսների նման միայն պատկերներին չապավինել: Վրթանես Քերթողի «Յաղագս պատկերամարտից» (7-րդ դար) աշխատության մեջ հաստատվում է Հայ եկեղեցու պատկերահարգությունը: Ըստ հայ վարդապետների՝ պետք է պաշտել ոչ թե պատկերները, այլ փառավորել նկարված սրբերին և նրանցից բարեխոսություն խնդրել, խաչին և սրբերին երկրպագել որպես միջնորդի՝ Աստծու օգնությունը հայցելու համար:

Բարեպաշտական առարկաները՝  սրբապատկերները, ինչ-որ իմաստով միջանկյալ օղակ են երկրի վրա գտնվող հավատացյալի և Երկնքի հրեշտակների ու սրբերի միջև: Սրբապատկերները նաև ուսուցողական նշանակություն ունեն և հնարավոր է, որ պատկերված դրվագներն ու կերպարները խոր հոգևոր ազդեցություն թողնեն մարդու հոգու վրա: Սրբապատկերները եկեղեցում բարեպաշտության առարկա են դառնում միայն, Մայր Մաշտոցի կանոնի համաձայն, սուրբ Մյուռոնով օրհնվելուց և օծվելուց հետո:

Հայ եկեղեցին ընդունում է հետևյալ պատկերները.

1. Նախ Ավագ Սեղանին դրվող Աստվածածնի պատկերը Հիսուս Մանուկը գրկին: Ընդունված ձև է նաև Աստվածածնի պատկերի հետ մեկտեղ նկարել նաև որևէ սրբի պատկեր (իբրև հիշատակ՝ տվյալ եկեղեցու սրբի): Մեծ տոների առթիվ նմանապես ընդունված է Ավագ Սեղանի պատկերը փոխել՝ «Ավետման», «Ծննդյան», «Մկրտության», «Ընթրիքի», «Խաչելության», «Հարության», «Համբարձման», «Հոգեգալստյան», «Սբ. Երրորդության», «Վերափոխման» պատկերներ դնելը:

2. Խորանի առջև, բեմի ներքևի պատի վրա պատկերվում են տասներկու առաքյալները՝ կողք-կողքի կանգնած: Հին ընդունված ձև է եղել տասներկու առաքյալների կենտրոնում դնել փրկչական պատկեր: Կանոնական է եղել նաև առաքյալների կենտրոնում Աստվածածնին Մանկան հետ (Սբ. Էջմիածնի Մայր տաճար, Սբ. Գայանե, Սբ. Հռիփսիմե) և Սբ. Ստեփանոս նախավկայի պատկերը առաքյալների շարքի վերջում ներկայացնելը:

3. Սբ. Ստեփանոսի և սբ. Հովհաննես Մկրտչի պատկերները դնել Ավագ Սեղանի կողմնակի սեղաններին, պահարաններին կամ մատուռների մեջ: Եկեղեցու հարակից պահարանների կամ մատուռների մեջ, որտեղ կային փոքրիկ սեղաններ, ունենալ տնօրինական կամ մի սրբի պատկեր, որևէ խորհրդով կամ հիշատակով որոշված, առանց ընդհանուր կանոնի կամ ընդհանրացած սովորության հետևելու: Միայն աջակողմյան պահարանին, մկրտարանի մեջ Քրիստոսի մկրտության պատկերը, Հայ եկեղեցում դարձել է ծիսական պահանջ:

Հայ եկեղեցին ժառանգել է նաև որմնանկարչական արվեստը: Որմնանկարներում պատկերվում էին 12 առաքյալները, 12 մարգարեները, չորս մեծ վկաներ՝ սբ. Սարգիս, սբ. Գևորգ, սբ. Թեոդորոս, սբ. Մերկերիոս, չորս ավետարանիչներն իրենց խորհրդանիշերով, և քրիստոնեական պատկերագրության կանոններին համապատասխան Տերունական պատկերներ (Լմբատավանք, Քոբայրի, Աղթամարի տաճար):

Տիեզերական վարդապետներից սբ. Բարսեղ Մեծն ասել է. «Հարգում եմ սուրբ առաքյալներին, մարգարեներին, մարտիրոսներին և դիմում նրանց բարեխոսությանը Տիրոջ առջև, քանի որ նրանց շնորհիվ Մարդասեր Տերը կողորմի ինձ և կշնորհի մեղքերի թողություն: Ինչո՞ւ եմ հարգում նրանց պատկերները և խոնարհվում նրանց առջև, այն պատճառով, որ նրանք ավանդված են սուրբ առաքյալներից և արգելված չեն, այլ պատկերվում են մեր բոլոր եկեղեցիներում…»:

«Ով ուզում է Ինձ ծառայել, պետք է հետևի Ինձ, և որտեղ Ես եմ գտնվում, այնտեղ և կլինի Ինձ ծառայողը: Եվ Իմ Հայրը կպատվի Ինձ ծառայողին» (Հովհաննես 12:26): Շենուդա Գ հայրապետը նշում է, որ եթե Հայրը պատվի է արժանացնում Իրեն ծառայողներին, ապա ինչո՞ւ մենք չպետք է պատվի արժանացնենք նրանց:

 

 

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը

 

25.01.23
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․