Գրքեր

Սուրբծննդյան պատկերագրությունը

Հիսուս Քրիստոսի հրաշափառ Ծնունդը ստեղծագործական մեծ ներշնչման աղբյուր է եղել ոչ միայն միջնադարյան շարականագիրների, այլև ծաղկողների համար: Քրիստոնեական արվեստում Քրիստոսի Ծննդյան տեսարանը պատկերող հնագույն նմուշները հանդիպում են 4-5-րդ դարերի սարկոֆագների վրա և կատակոմբների որմնանկարներում (վաղագույն օրինակը՝ 320-323թթ.): Հայ արվեստում Ծննդյան հնագույն պատկերները մեզ են հասել 6-րդ դարից: Դրանք են՝ Օձունի նշանավոր քարակոթողի հարթաքանդակը, «Էջմիածնի Ավետարանի» (Երևանի Մատենադարան, ձեռ. թ. 2374) փղոսկրյա կազմի՝ Ծնունդն ու մոգերի երկրպագությունը ներկայացնող դրվագները և նույն մատյանում զետեղված «Մոգերի երկրպագությունը» մանրանկարը:

Ինչպես վկայում է Վրթանես Քերթողը, Ծննդյան պատկերներ են եղել մինչև 7-րդ դարի սկզբին կառուցված հայկական եկեղեցիներում, իսկ պահպանված հնագույն որմնանկարչական պատկերը գտնվում է Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցում՝ 921թ.:

Ծննդյան տեսարանի ամենատարածված կանոնիկ կոմպոզիցիան հետևյալն է. կենտրոնում Բեթղեհեմյան քարայրն է, որտեղ մսուրի վրա դրված է նորածին Հիսուս: Նրա աջ կողքին կիսաթեք պառկած Տիրամայրն է, ձախ կողմում՝ գրաստը (եզը) և ավանակը: Քարայրի վերնամասում հրեշտակաց դասն է, հրեշտակներից քիչ ավելի ցած՝ աջ և ձախ մասերում՝ մոգերը և հովիվները: Պատկերի ստորին մասում աջից Հովսեփն է, իսկ ձախից՝ նորածին Մանկանը լողացնող Եվան:

Վաղ շրջանի պատկերներում (4-րդ դար) ծնունդը տեղի է ունենում ծածկի տակ: Մսուրի մոտ Աստվածամայրն է՝ նստած, կամ կիսապառկած, մսուրի վրա Հիսուսն է, Նրանից ձախ՝ գրաստը և ավանակը: Այս շրջանում Հովսեփը ներկայացվում է երիտասարդ տղամադու տեսքով (օրինակ՝ «Ռաբուլայի Ավետարան»): Ավելի ուշ Հովսեփը պատկերվում էր տարեց մարդու արտաքինով, իսկ ծնունդը ներկայացվում էր քարանձավում: Վաղ շրջանում երբեմն Մարիամն ու Հովսեփը պատկերվում են դեմ դիմաց նստած, կամ մսուրի երկու կողմերում:

Ծնունդը հաճախ ներկայացվում է թեմայի առանձին դրվագների ձևով, օրինակ՝ Մոգերի երկրպագությունը (ըստ Մատթեոսի), Հովիվների երկրպագությունը (ըստ Ղուկասի): Միաժամանակ տեղի է ունենում այս տեսարանների համատեղում՝ Ծննդյան պատկերին ավելանում է մոգերի երկրպագության տեսարանը (4-րդ դար), հովիվների այցը և Մանկան լոգանքի դրվագը:

Ծննդյան պատկերագրական տարբերակներում Տիրամայրը պատկերվում է նստած կամ կանգնած մսուրի մոտ (վաղ օրինաներում), կիսապառկած (սկսած 6-րդ դարից), առաջ նայելիս, դիմահայաց, դեպի Մանուկը շրջված կամ ծնրադիր: Տատյանա Իզմայիլովան նշում է, որ Տիրամոր նստած դիրքը խորհրդանշում է ամենասրբուհի կույսի անցավ երկունքը: 12-14-րդ դարերում արևմտյան պատկերագրության մեջ Մարիամը ձեռքը մեկնում է Հիսուսին՝ խորհրդաբանորեն ընդգծելով եկեղեցու (Աստվածամայր) միավորումը Քրիստոսի հետ: Իսկ որոշ պատկերներում Մարիամը վերցնում է Մանկանը, որպեսզի կերակրի, որով արտահայտվում են Աստվածամոր առաքինությունները: Ծննդյան գրեթե բոլոր պատկերներում միջնադարյան ծաղկողները տարբեր արտահայտչամիջոցներով վարպետորեն շեշտել են Տիրամոր հոգնությունը ծնունդից հետո, որով էլ արտահայտվել է մարդեղության խորհուրդը, թե Քրիստոս մարդեղացավ՝ ծնվելով Սուրբ Կույսից: Մարիամը սովորաբար ներկայացվում է նաև հենված կարմիր բարձին, որը թագավորական գահի իմաստն ունի: Հրեշտակի ավետումից մինչև ծնունդը իրենում կրելով, ապա և ծնվելուց հետո իր գրկում պահելով Մանուկ Հիսուսին, Սուրբ Կույսը որպես գահ ծառայեց մարդկության Փրկչի համար: Աստվածամոր դիրքը և թիկնոցի ուսագլուխներին ու գլխաշորի ճակատին պատկերված աստղերը խորհրդանշում են հրաշափառ կուսությունը չխախտող ծնունդ:

Պատկերի կենտրոնական մասը զբաղեցնում են Հիսուս և Ատվածամայրը: Հիսուս պատկերվում է պառկած մսուրի վրա՝ փաթաթված խանձարուրով, մսուրից ձախ գրաստն ու ավանակն են: Թեև Ավետարանում նրանց մասին որևէ հիշատակություն չկա, սակայն, համաձայն ավանդության, նրանց շնչով է տաքացել նորածին Մանուկը: Գրաստն ու ավանակը, ըստ եկեղեցու հայրերի, խորհրդանշում են հրեաներին ու հեթանոսներին: Մսուրն ու խանձարուրը ունեն զոհաբերության խորհուրդ: Համաձայն միջնադարյան մեկնությունների՝ մսուրը զոհասեղան է, ուր դրված է բանական Զոհը՝ Քրիստոս: Նորածին Հիսուսով սրբագործված մսուրը խորհրդաբանորեն կերակրվելու տեղ է՝ քանզի սնվելով Քրիստոսի Մարմնից, ժողովուրդները ստացան ճշմարիտ հոգևոր գիտությունը, և գերեզման է, որի կապանքները՝ որպես խանձարուր (պատանք) վերցնելով իր վրա, քանդեց Հիսուս: Մսուրի հոգևոր սնարան լինելու ըմբռնումը միահյուսվում է Բեթղեհեմ անվամբ, որը սուրբ հայրերի վկայությամբ, եբրայերեն նշանակում է հացի տուն և Բեթղեհեմում գտնվող մսուրը, որտեղ դրվեց Փրկիչը, այս քաղաքը վերածեց հոգևոր հացատան: Բեթղեհեմյան այս սուրբ այրը հանդես է գալիս որպես տեսանելի խորան, սրբություն սրբոց, որտեղ կատարվում են աստվածային խորախորհուրդ հայտնությունները: Այսպիսով քարայրը խորհրդանշում է Բեթղեհեմը՝ հացի տուն, այդ տանը ծնվեց ու կենդանիների սնարանում՝ մսուրում, դրվեց բանական Հացը, ինչպես Քրիստոս ասաց Ինքն Իր մասին Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ. «Առեք, կերեք, այս է Իմ Մարմինը»: Բեթղեհեմում ծնվեց, քանի որ Դավիթ թագավորի քաղաքն էր, որի սերնդից, ըստ մարգարեության, պետք է ելներ ճշմարիտ քահանայապետը և թագավորը երկնի ու երկրի:

Մանրանկարի ստորին մասում՝ քարայրի մուտքին հակառակ, ձախ կողմում պատկերված է նստած Հովսեփը՝ ծնոտը ձեռքին հենած՝ խոհական դիրքով, իսկ երբեմն Հիսուսի կամ Աստվածամոր գլխավերևում՝ նստած կամ կանգնած: Նրա այս մեկուսի վիճակով մանրանկարիչները շեշտում են, որ Հովսեփը չէ Հիսուսի հայրը, այլ պարզապես նրա խնամքին էր հանձնված ամենասրբուհի Կույսը: Նրա կերպարը ծննդյան պատկերագրության մեջ իր հաստատուն տեղն է գտնում սկսած 6-րդ դարից: 14-16-րդ դարերում, հատկապես ռուսական սրբապատկերներում, Հովսեփը պատկերվում է կոճղի առաջ նստած, որից ճյուղ է բուսնել (Հեսսեի արմատը): 14-րդ դարի երկրորդ կեսից արևմտյան օրինակներում օգտագործվում է պատկերի մեկնաբանման կենցաղային մոտիվը, օրինակ՝ Հովսեփը ջուր է լցնում թասի մեջ, իսկ Մարիամը ձեռքով ստուգում է ջրի տաքությունը, կամ էլ Հովսեփը կերակուր է պատրաստում մոր և Մանկան համար: Հովսեփի կերպարը, որն իր դիրքով մեկուսի է, արտահայտում է խոհական վիճակ, քանի որ նրա աչքի առաջ կատարվում են մարգարեությունները, մարդկության հետ Նոր Ուխտ է կնքվում:

Սուրբծննդյան պատկերագրության անկապտելի մասն են կազմում նաև Մանուկ Հիսուսին խոնարհվելու եկած երեք մոգերը: Նրանք կանգնած են կամ ծնրադիր աղոթում են, իսկ արևմտյան օրինակներում նրանցից մեկը համբուրում է Մանկան ոտքը: Մոգերը կրում են արքայական հանդերձներ, ձեռքներին պահում են նվերները՝ ոսկի, կնդրուկ (խունկ), զմուռս: Ոսկին խորհրդանշում է Հիսուսի իշխանական, արքայական տերությունը և Դավթի թագավորական ցեղից լինելը, կնդրուկը՝ Նրա Աստված լինելը, զմուռսը՝ չարչարանքները, մահը և հարությունը, քանի որ հին արևելքում զմուռսով էին պատում ննջեցյալին: Մոգերը պատկերվում են քարայրի մուտքի մոտ: Նրանցից ավագը սովորաբար ներսում է և խոնարհված է Մանկան առջև: Նրանք երբեմն պատկերվում են ձիերին հեծած, իսկ որոշ դեպքերում ձիերը պատկերվում են առանձին: Եկեղեցական մատենագրությունը պահպանել է նրանց արտաքինի հետևյալ նկարագրությունը. «Արդ առաջինն էր Մելքոն, ծեր եւ ալեաւքն սպիտակ, երկայնամաւրուս: Երկրորդն՝ Գասպար, երիտասարդ, անմաւրոս եւ կարմրաշուրթն: Երրորդն՝ Պաղտասար, թխագոյն եւ բոլորամաւրուս»: Մոգերի գլխավերևում հաճախ գրվում է նրանց անունները: Ըստ միջնադարյան մեկնիչների՝ երեք մոգերը խորհրդանշում են մարդկության երեք հասակները՝ պատանեկություն, երիտասարդություն և ծերություն, ինչպես նաև Նոյի երեք որդիներից սերված երեք ժողովուրդներին: Այսինքն՝ հանձինս երեք մոգերի, նորածին Հիսուսի առջև խոնարհվեցին բոլոր տարիքի մարդիկ: «Մոգերի երկրպագութիւնը» հայ մանրանկարիչները օրինակարգել են դեռևս 6-7-րդ դարերում: Համաձայն ավանդության՝ երեք մոգերից Գասպարը Հնդկաց աշխարհից էր, Մելքոնը՝ Պարսից, իսկ Բաղդասարը՝ Արաբիայից: Հայկական լեռնաշխարհում ձևավորված ավանդությամբ ասվում է, թե Մոկաց աշխարհը մոգաց, այսինքն մոգերի աշխարհն է և անգամ Մոկս ավանի մոտի Ակնադաշտի վանքում ցույց է տրվում մոգերից Գասպարի գերեզմանը: Վարդան Արևելցու Աշխարհացույցում այս մասին ասվում է. «Մոկաց գաւառն է իշխանանիստ, ուր կան բազում վանորայք: Նախ Ամենափրկիչն, ուր կայ գերեզման թագաւորին մոգուց Գասպարայ»:

Բեթղեհեմյան այրի վրա երբեմն պատկերվում են երկու արմավենիներ, որոնք խորհրդանշում են արդարությունը՝ համաձայն Դավթի սաղմոսների. «Արդարներն արմավենու պես կծաղկեն» (Սաղմոս 91:13):

Հովիվները պատկերվում են մեկը, երկուսը կամ մի քանիսը՝ մահակներով, կամ առանց դրանց: Նրանց հագուստը լինում է կարճ կամ երկար, նաև մորթեղեն, երբեմն հիշեցնելով ճգնավորի խարազանազգեստ: Հովիվներից մեկը հաճախ սրինգ է նվագում: Արտահայտիչ են 1323թ. Ավետարանի «Քրիստոսի ծնունդը» մանրանկարի հովիվների ֆիգուրները՝ կողքից կախված մախաղով ու մահակը ձեռքին ծերունի և սրինգ նվագող փոքրիկ հովիվ, որը միաժամանակ նայում է հոտին:

Երկնային զորքերի բազմությունը՝ հրեշտակները, պատկերվում են կոմպոզիցիայի վերին մասում՝ աստղի ճառագայթների աջ և ձախ կողմերում: Հրեշտակներից մեկն ուղղված է դեպի հովիվը կամ հովիվները՝ նրանց ավետելով մարդկության Փրկչի ծնունդը: Հին օրինակներում նրանք լինում են երկուսը կամ չորսը, իսկ 11-12-րդ դարերում նրանց թիվն ավելանում է: Որոշ դեպքերում հրեշտակների ձեռքին լինում է գալարափաթեթ, հազվադեպ պատկերվում են նաև սերովբեներ ու քերովբեներ:

Հրեշտակներից վեր, կենտրոնում պատկերվում է բեթղեհեմյան աստղը: Եկեղեցու հայրերի մեկնության համաձայն՝ «Աստղը կերպարանափոխված հրեշտակ կամ Ինքը Ս. Հոգին է»: Մսուրի վրա հանգչող աստղը խորհրդանշում է, որ Հիսուս և՛ երկրում է մարդկանց մեջ, և՛ թե երկնքում՝ Հոր մոտ: Բեթղեհեմյան աստղը պատկերվում է խաչաձև, վեցթևյան (վեցօրյա արարչագործություն), յոթ թևանի (խորհրդանշում է Աստծո և արդարների հանգիստը), և ութ թևանի (խորհրդանշում է Քրիստոսի երկրորդ գալուստը՝ ութերորդ օր, Աստծո արքայությունը): Այն, որպես մոգերի երկրպագության տեսարանին բնորոշ մանրամասն, քրիստոնեական արվեստում հանդիպում է 3-րդ դարից սկսած: Հնագույն օրինակը Պրիսցիլլայի կատակոմբի որմնանկարն է, որի վրա Աստվածամոր գլխավերևում նույնպես աստղ է պատկերված: Աստղից իջնող երեք շողերը խորհրդանշում են Սուրբ Երրորդությունը:

Սուրբծննդյան պատկերագրության մեջ կան որոշ մանրամասներ, որոնց ներկայությունը պատճառաբանվում է մատենագրական ակունքներով: Սուրբծննդյան պատկերում նորածին Մանկան խանձարուրի տակ շատ հաճախ ներկայացվում է կնոջ գլուխ, «Եւայի գլուխն» գրությամբ: Այս գրությունը կարելի է պարզաբանել սուրբգրային պարականոնների և մեկնաբանական գրականության շնորհիվ: Անանիա Սանահնեցու Մատթեոսի մեկնության մեջ կարդում ենք. «Ասենք թէ որպէս խաչեցաւ ի Գողգոթայի ի վերա հողիցն Ադամա. այսպէս և ծնաւ յայրին. զի անդ էր գերեզմանն Եւայի, զի բար[ձ]ցէ զանէծս նորա»: 9-րդ դարի ասորի հեղինակ Մովսես Բար-Կեփայի «Յաղագս դրախտի» երկում զետեղված ավանդության համաձայն՝ Ադամը թաղված է Երուսաղեմում՝ երկրի կենտրոնում: Երբ բարեպաշտ Նոյը տապանն էր կառուցում, նա հանեց Ադամի ոսկորները և իր հետ վերցրեց: Ջրհեղեղից հետո Նոյը իր զավակներին բաժանեց սրբազան նշխարները՝ նրանց տրամադրելով զանազան հողատարածքներ: Ադամի գանգը լավագույն հողատարածքի հետ նա տվեց Սեմին: Այս ավանդությունն է ընկած Գրիգոր Տաթևացու՝ Քրիստոսի ծննդյան նվիրված քարոզի հետևյալ տողերի հիմքում. «…Յետ ջրհեղեղին անդրանիկ որդին Նոյի՝ Սէմ եւ Արփաքսաթ որդի նորա բերեալ զնշխարն Ադամայ թաղեցին ի Գողգոթայ: Եւ զնշխարն Եւայի՝ ի Բեթղէհէմ ի յայրի անդ ի բաժին երկրի իւրեանց: Եւ այս մարգարէական հոգւով, զի Աստուածածնաւն ողջասցի Եւայի եւ ազատեսցի ի յանիծիցն երկանց» (Ս. Գրիգոր Տաթևացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ձմեռան հատոր, Կ. Պոլիս, 1740):

Մանրանկարի դիմահայաց, ստորին մասում պատկերվում է Եվան՝ նորածին Հիսուսին լողացնելիս: Այս դրվագի աղբյուրը պարականոն «Գիրք տղայութեան Քրիստոսի» գործն է, որում ասվում է, թե Եվան մի մեծ կտավ ուսը գցած գալիս և մանկաբարձություն է անում ծննդյան ժամանակ: Եվայի բերած այս կտավն է դառնում Հիսուսի խանձարուրը, որով պատվեց և իր վրա առավ նախաստեղծի մեղքը: Տիրամոր համար մանկաբարձություն անելով էլ Եվան քավվում է իր մեղքը: Եվան մի ձեռքով նորածին Հիսուսին գրկում պահած, մյուս ձեռքով ստուգում է ջրի տաքությունը: Մանկան հանդեպ մարդկային այս դրվագում մեկ անգամ ևս շեշտվում է մարդեղության գաղափարը: Տիրամոր երկունքով քավվեց Եվայի մեղքը, որի համար վերոնշյալ պարականոն գործում մանկաբարձության շտապող Եվան ասում է, թե գալիս եմ իմ աչքերով տեսնելու իմ փրկությունը:

13-րդ դարի վերջի և 14-րդ դարի սկզբի Վասպուրականի մանրանկարչության առավել ակնառու դեմքերից մեկը Վարդան Արծկեցին «Ծննդի» տեսարանում (թ. 5ա), չնայած համառոտված ձևերին (չկա նույնիսկ Հովսեփը), մանրանկարիչը ստեղծել է բավական շարժուն ու լարված պատկեր: Մանուկ Հիսուսը բարձրացրել է գլուխը՝ նայելու երկրպագության շտապող մոգաց թագավորներին: Վասպուրականում «Ծննդի» պատկերներում շեշտը դրվում է Հիսուսին երկրպագելու, որը գալիս է արևելաքրիստոնեական արվեստին բնորոշ փրկության գաղափարի արտահայտությունից: Ընդհանրապես, Վարդան Արծկեցին չի սիրում թերթը ծանրաբեռնել երկրորդական կերպարներով ու առարկաներով: Հնարավորին չափ զուսպ միջոցներով նա կարգավորում է գործողության զարգացման ընթացքը: «Ծննդի» տեսարանում փութաջանորեն քայլող մոգաց թագավորները և նույնիսկ վերևում ծաղկեփնջի նման հավաքված հրեշտակների գեղեցիկ խումբն իրենց շարժուձևերով ու հայացքներով ուշադրությունը ուղղում են դեպի կենտրոն, որտեղ նորածինն է ու նրա մայրը:

«Քրիստոսի ծնունդը» տեսարանում Մոմիկը կիրառում է կոմպոզիցիոն արտասովոր սխեմա: Ըստ հաստատված կանոնի՝ Տիրամայրը սովորաբար պատկերվում է կոմպոզիցիայի կենտրոնական մասում՝ մահճում, Մանկան օրոցքի մոտ: Երբեմն պատկերվում էր նորածնի լվացումը և մի շարք ուրիշ մանրամասներ, իսկ Հովսեփը ննջում էր կամ նստած էր լինում մի կողմում, ներքևի անկյունում կամ Աստվածամոր ոտքերի մոտ: Մոմիկը վերափոխում է կոմպոզիցիան՝ Բեթղեհեմի քարանձավի ֆոնի վրա: Տիրամայրը պատկերված է մանրանկարի ներքևի աջ անկյունում, իսկ Հովսեփը՝ կենտրոնում՝ մսուրի մեջ պառկած Մանկան վերևում: Մանրանկարի գունային գամման (երկնագույն, մանուշակագույն, կանաչ և դարչնագույն) արված է լուսավոր տոներով, օգտագործված է նաև ոսկին: Լուսավոր երանգապնակն ընդհանրապես հատուկ է նկարիչ Մոմիկին: Մոմիկը քաջ տիրապետել է վրձնին. նրա վարպետությունն առանձնապես ի հայտ է գալիս ֆիգուրների ծավալայնությունը հաղորդելիս: Մարիամի քողի բնական ծալքերը նա արել է այնպիսի վարպետությամբ, որ զգացվում է ֆիգուրի անատոմիական ճիշտ կառուցվածքը:

1307թ. «Եսայի Նչեցու Ավետարանի» «Քրիստոսի ծնունդը» մանրանկարը լուծված է գեղանկարչական ոճով, մինչդեռ 1318թ., ինչպես նաև 1323թ., մանրանկարն արված է գրաֆիկական ոճով: «Եսայի Նչեցու Ավետարանի» մանրանկարը հարուստ է ռեալ կյանքից, նկարչին շրջապատող իրականությունից քաղված մանրամասներով (հովիվը գրկած տանում է գառանը, ինչպես սովորաբար հովիվներն են գառ տանում, բնական է երկրագործության եկած մոգերի ձիերի տեսքը և այլն):

Մանրանկարիչ Թորոս Տարոնացին (14-րդ դար) զգալի ուշադրություն է նվիրել թռչունների, կենդանիների պատկերմանը: Նա առանձնապես վարպետորեն է նկարում սիրամարգեր ու ձիեր, օրինակ՝ «Եսայի Նչեցու Ավետարանի» «Քրիստոսի ծնունդը» նժույգները:

Հայկական միջնադարյան նկարազարդ ձեռագիր ավետարաններում Ս. Ծննդյանը նվիրված մանրանկարները հաջորդում են Ավետմանը և նախորդում Տյառնընդառաջին, իսկ վերջինս էլ՝ Մկրտությանը: Սակայն, քանի որ, Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցու դավանաբանության համաձայն, Ծննդյան և Մկրտության տոները նշվում են միաժամանակ, այս է պատճառը, որ հայկական շատ ձեռագրերում Ծննդյան տեսարանին անմիջապես հաջորդում է Մկրտությունը:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

 

03.01.19
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․