19 Մարտ, Գշ, Մեծ պահքի ԼԷ օր

Գրքեր

Շնորհավոր բարեկենդան, բարով հասնենք Սուրբ Հարության

Բուն բարեկենդանը հայոց հնագույն և տարածված տոներից է: Այս տոնը բացի «Բարեկենդան» անունից, ուներ նաև անվանման այլ ձևեր, օրինակ. «Բարիկենանք»՝ Նոր Նախիջևանում, «Փորեկենդան»՝ Ջավախքում, «Պարեկենդանք»՝ Արճակում, «Բըրգինդան»՝ Մեղրիում, «Պարգընդընք»՝ Մուսա Լեռում և այլն:

Բարեկենդանի օրը կազմակերպվում էր զանգվածային խնջույքներ: Այդ օրը վայելում էին առատ ուտելիք, պատրաստում էին ճոխ սեղան, կատարում էին դիմակավոր խաղեր, զբոսանքներ, խրախճանքներ, նշանդրեքի հանդեսներ կազմակերպում և այլն: Բարեկենդանի սովորույթները կատարվում էր բազմազան ձևերով:

Տոնն աչքի էր ընկնում շնորհավորական փոխայցելություններով: Հաճախակի էին խնամախոսությունները, նշանդրեքները և հատկապես՝ հարսանիքները: Վերջինս, ավանդույթի համաձայն, արգելված էր Մեծ պասի շրջանում: Շնորհավորական փոխայցելությունները և նվիրատվություններն ամենից տարածված էին նորապսակների հարազատների միջև: Բարեկենդանին պահպանվել էր նորահարսների դարձ գնալու սովորույթը: Շատ դեպքերում նորափեսաները ցերեկներն անցկացնում էին աներանց տներում, իսկ երբեմն էլ նրանց թույլ էր տրվում «երեք օր ու գիշեր» մնալ նշանածների հայրական օջախներում: Նորահարսներն ու նշանվածները բազում նվերների էին արժանանում սկեսրանց և նրանց հարազատների կողմից, որոնց տեսականին համեստ էր: Հիմնականում նվիրում էին կտորեղեն, հագուստեղեն, զարդեղեն, ինչպես նաև՝ դրամներ: Նշանված տղաներն ու նորափեսաներն էլ փոխադարձաբար ընծաների էին արժանանում իրենց ընտրյալների ծնողների և ազգականների կողմից:

Բարեկենդանյան փոխայցելությունները հարմար միջոց էին աղջիկների և պատանիների ծանոթության և շփվելու առումով, ինչն առօրյա կենցաղում սահմանափակված էր:

Բարեկենդանին տանտիկինները իրենց պահած մթերքներով շռայլորեն հյուրասիրում էին ընտանիքի անդամներին և հյուրերին: Տոնին պատրաստվում և մասնակցում էին բոլորը՝ մեծ, թե փոքր: Ուշադրության կենտրոնում էին աղքատները, որոնք այդ օրերին վայելում էին տոնական առատ սեղանները: Այդ օրը հիշում էին նաև պանդխտության մեջ գտնվողներին ու երգում էին պանդխտության հատուկ տաղեր:

Մարդիկ, ըստ իրենց կարողության, նախօրոք մորթում էին տոնի համար նախատեսված կենդանիները (եզ, ոչխար, գառ, աքլոր և այլն), որոնք պահում էին սառը մառաններում՝ տոնախմբության ընթացքում օգտագործելու նպատակով: Այդ օրերին բավական տարածված էր ոգելից խմիչքների (գինի, օղի) գործածությունը: Կազմակերպվում էին տնից տուն անցնող խնջույքներ:

Բարեկենդանի երկուշաբթի օրվանից տանտիրուհիները սկսում էին տոնական նախապատրաստական աշխատանքները. բացում էին յուղի կճուճները, տարբեր տեսակի գաթաներ թխում և հալվաներ պատրաստում: Անսպառ օգտագործվում էր յուղը: Պատահական չէ, որ տոնի վերջին երեկոյին տրվել է «տրաքելու օր» անվանումը:

Տոնի անբաժան մասն էին կազմում ժողովրդական ներկայացումներն ու դիմակավոր խաղերը: Դեռևս հնագույն ժամանակներում, տոնախմբությունների, թատերական ներկայացումների կամ որսորդության ընթացքում հայերը դիմակ հագնելու սովորություն ունեին: Ներկայացումների ժամանակ ծիծաղաշարժ կատակներով քննադատության էին ենթարկվում մեծավորներն ու իշխանավորները: Հավաքվում էին մեծ ու փոքր, մի կողմ էին դրվում պետական կամ եկեղեցական օրենքները, ամեն մարդ, առանց քաշվելու ասում էր իր խոսքը:

Երկու-երեք օր առաջ կանայք և տղամարդիկ դադարում էին աշխատել, զանազան խաղեր էին խաղում, զվարճանում երեխաների պես: Ծերունիները, առանց քաշվելու միանում էին այս կամ այն խմբին՝ «թօփ» խաղալու: Երիտասարդները «սուրմագիլի» կամ «կունդի» էին խաղում, գոտեմարտում էին, ձիարշավ կամ մականախաղ (ջրինդ) կազմակերպում, լախտի խաղում: Իսկ երեխաները խաղում էին վեգ կամ ճան: Աղջիկներն առանձին խումբ էին կազմում և ճլորթի ընկնում: Խաղերը կազմակերպվում էին կալերում (ցերեկները), օդաներում (երեկոյան) և դաշտերում:

Այդ ամենը զուգորդվում էր ինքնատիպ զբոսախնջույնքներով, դափ ու զուռնով:

Բարեկենդանի արտասովոր խաղերն ու խրախճանքները մուտք էին գործել մինչև իսկ վանքի պարիսպներից ներս:

Բարեկենդանի օրը վանքերում կոչվում էր «Աբեղաթող»: Բառը կազմված է «աբեղա» և «թողուլ» (թողնել, արձակել) բառերից և նշանակում է աբեղաների թողություն, արձակում վանական խիստ կյանքի կանոններից: «Աբեղաթող»-ը կազմակերպվում էր վանքերում և եկեղեցիներում: Բուն բարեկենդանի օրը որոշ ազատություն էր տրվում. սարկավագ, աբեղա, վարդապետ և եպիսկոպոս հավասարվում էին իրար, մի պահ մոռանում էին աստիճանի տարբերությունները, և բոլորը միասին կատարում էին խրախճանքներ: Սեղանատան ուրախությանը հաջորդում էին գիշերային պարերն ու թափորը: Թափորի համար քվեների մեծամասնությամբ ընտրվում էր թափորապետ: Վերջինս նստում էր գահավորակի վրա, գլխին կրում եպիսկոպոսական տիպի թղթե խույր, չաթալ թագ, իսկ ձեռքին՝ խոտից հյուսված գավազան: Նրա հագուստը դարձյալ թղթից պատրաստված շուրջառ էր, որի վրա գրված էր բոլոր միաբանների անունները: Այդ օրվա կատակներից ոչ ոք չէր վիրավորվում, թափորապետը ազատ ու համարձակ ծաղրում էր բոլորին: Այնուհետև թափորապետին էին ծաղրանքի ենթարկում:

Այսպիսով, բարեկենդանը, բացի կեր ու խումի և խրախճանքի սովորույթից, նաև ազատության օր էր, մեղավորին ծաղրանքի ենթարկելու, նրան հասկացնելու, թե ինչպիսի սխալ գործեր է կատարել:

Հնում բարեկենդանի ավարտին տանտիրուհիները եռացրած ջրով լվանում էին տան ափսեները, թավաները և ողջ ամանեղենը, որպեսզի դրանց մեջ յուղի շերտ մնացած չլինի և սկսված պահքը այդ յուղով չլուծվի:

Բարեկենդանի երեկոն բարեկամներն ու հարազատները միասին էին անցկացնում: Յուրաքանչյուրն իր հետ ուտելիք էր բերում, կուշտ ուտում էին ու խմում, քանի որ առջևում յոթշաբաթյա պասն էր: Ամենավերջում ուտում էին մի-մի ձու՝ բերանը «կողպելու» համար, որպեսզի Զատկին դարձյալ ձվով «բանան» այն:

 

 

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը

03.03.19
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․